Paratiroid Adenomasının Müalicəsi

Paratiroid adenomu, boyun nahiyəsində qalxanabənzər (tiroid) vəzinin yaxınlığında yerləşən və bədənin kalsium balansını idarə edən kiçik paratiroid vəzilərdə inkişaf edən xoşxassəli (xərçəng olmayan) bir şişdir. Əsasən, “bədənin kalsium sayğacı” kimi fəaliyyət göstərən bu vəzilər həddindən artıq miqdarda paratiroid hormonu (PTH) ifraz edərək qan kalsium səviyyəsini yüksəldə bilər. Müalicədə isə ən təsirli üsul cərrahi yolla bu adenomanın çıxarılmasıdır. Xəstənin ümumi vəziyyətinə və adenomanın xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif cərrahi və qeyri-cərrahi yanaşmalar seçilə bilər.

Paratiroid Adenom Nədir və Orqanizmi Necə Təsir Edir?

Paratiroid vəziləri, qalxanabənzər (tiroid) vəzinin dərhal arxasında və ya yaxınlığında yerləşən, adətən dörd ədəd kiçik vəzdir. Ölçü baxımından mərci dənəsindən bir qədər böyük ola bilərlər. Onların vəzifəsi, qandakı kalsium səviyyəsini mümkün olan ən dəqiq şəkildə qorumaqdır. Kalsium, sümük sağlamlığından əzələ yığılmasına, sinir ötürülməsindən ürək ritminə qədər çoxlu həyati funksiyada iştirak edir. Qandakı kalsium səviyyəsində kiçik bir dəyişiklik belə bədəndə zəncirvari reaksiyalara səbəb ola biləcəyindən, paratiroid vəzilərinin normal işləməsi olduqca vacibdir.

Paratiroid adenomu bu vəzilərdən birində (bəzən də bir neçəsində) inkişaf edən xoşxassəli bir şişdir. Xoşxassəli olması, bədənin digər hissələrinə yayılmaması (metastaz) və adətən ətraf toxumaları aqressiv şəkildə işğal etməməsi deməkdir. Ancaq “xoşxassəli” ifadəsi, heç bir problemə səbəb olmayacağı mənasına gəlmir. Əksinə, paratiroid hormonunu nəzarətsiz formada yüksək miqdarda ifraz edən bu şişlər, “termostatı xarab olmuş kondisioner” kimi davamlı olaraq istiliyi (yəni kalsiumu) yüksəldir. Qandakı kalsium səviyyəsinin normadan çox artması, bir sıra problemlərə yol aça bilər.

Məsələn, sümüklərdən kalsiumun çıxarılması sürətlənir və bu, sümüklərin zəifləməsinə səbəb ola bilər. Şəxsdə sümük ağrıları, asan sınıq riski və ya uzun müddətdə osteoporoz kimi hallar ortaya çıxa bilər. Böyrəklər isə artıq kalsiumu ifraz etmək üçün daha çox çalışır; bu, böyrək daşlarına, hətta böyrək funksiyalarının zəifləməsinə səbəb ola bilər. Üstəlik yüksək kalsium, həzm sistemi problemlərindən zehni dəyişkənliklərə qədər geniş bir əlamət spektrinə səbəb ola bilər. Beləcə kiçik bir vəzdəki şiş bəzən bütün orqanizmi əhatə edən mürəkkəb bir mənzərə yarada bilər.

Paratiroid Adenomun İnkişafına Nə Səbəb Olur?

Paratiroid adenomları, müxtəlif amillərin bir araya gəlməsi ilə ortaya çıxa bilər. Bunların başında genetik meyillilik dayanır. Bəzi insanlarda, xüsusən ailəvi sindromlar (məsələn, Multiple Endokrin Neoplazi Tip 1 və ya “MEN1” adlanan sindrom) mövcud olduqda paratiroid vəzidə şiş yaranma ehtimalı artır. Başqa sözlə, ailədə erkən yaşda paratiroid xəstəliyi keçmişi olanlarda risk daha yüksəkdir. Genetik mutasiyalar, bədənin müəyyən bir hissəsindəki hüceyrə çoxalmasının nəzarətdən çıxmasına şərait yaradaraq adenomun formalaşmasına zəmin yarada bilər.

Çevrə faktorları da bu mənzərəni formalaşdıra bilər. Məsələn, bəzi kimyəvi maddələrə (PCB, PBDE kimi) məruz qalındıqda paratiroid vəzilərdə böyümə tətiklənə biləcəyinə dair araşdırmalar aparılmışdır. Bu kimyəvi maddələr endokrin sistemdə hormonların balanslı fəaliyyətini poza bilər. Uzunmüddətli təsir və ya yüksək doza məruz qalma zamanı, paratiroid vəziləri “siqnala” həddindən artıq reaksiya verərək adenom yarada bilər.

Kifayət qədər kalsium qəbul etməyən və ya daim aşağı kalsium səviyyələrinə sahib olan insanlarda da risk yüksələ bilər. Niyə? Çünki paratiroid vəziləri, “kalsium çatışmazlığı” olduğunu aşkar etdikdə daha çox PTH ifrazına meyllənir. Bu, zamanla vəzilərdə hiperplaziya (toxuma böyüməsi) və ya tək bir vəzin həddindən artıq fəaliyyəti nəticəsində adenom formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Digər tərəfdən çox yüksək doza D vitamini qəbulu kimi əks istiqamətli bir amil də hormon balansını poza bilər.

Bundan əlavə, radiasiya tarixi (məsələn, boyun nahiyəsinə şüa terapiyası) də uzunmüddətli perspektivdə hüceyrə DNT-sində zədələnmə yaradar və bəzi insanlarda paratiroid adenomuna zəmin hazırlaya bilər. Bədəni bir “orkestr” kimi düşünəndə, hər alətin ahəngdar şəkildə çalışması vacibdir. Ancaq genetik faktorlar, xarici kimyəvi maddələr, qidalanma pozuntuları və ya radiasiya kimi amillər “orkestrin tarazlığını” poza bilər və nəticədə paratiroid adenomları inkişaf edə bilər.

Paratiroid Adenom Necə Diaqnoz Edilir?

Paratiroid adenomu tez-tez qan analizlərində “yüksək kalsium” dəyərləri ilə özünü büruzə verir. Əgər rutin qan analizləri zamanı, “sümük əriməsi varmı-yoxmu” və ya “ümumi müayinə” çərçivəsində kalsium dəyəri yoxlanılır və yüksək çıxırsa, həkimlər adətən paratiroid hormon səviyyəsini də nəzərdən keçirir. Çünki normalda kalsium yüksəkdirsə, paratiroid hormonun aşağı olması gözlənilir. Ancaq həm kalsium yüksək, həm də PTH səviyyəsi normal və ya normaldan yuxarıdırsa, bu halda “nəsə düzgün getmir” mənası yaranır və paratiroid adenomu şübhəsi artır.

Diaqnozda görüntüləmə üsullarının da böyük rolu var. Ultrasəs müayinəsində, qalxanabənzər vəzinin arxasında və ya yanında “hipoexogen” (qaranlıq görünən), kiçik, lakin hüdudları müəyyən bir kütlə görülə bilər. Amma bəzən paratiroid vəziləri boyun bölgəsindən kənarda “ektopik” yerləşmiş ola bilər və ya çox kiçik olduğundan ultrasəslə görünməyə bilər. Belə hallarda nüvə tibb üsullarından Teknesyum-99m sestamibi sintaqrafiyası köməyə gəlir. Sestamibi maddəsi paratiroid toxumasını tutaraq “parlayan bir nöqtə” kimi adenomun yerini göstərir. Bu üsul adətən təxminən 80–90% uğur nisbəti nümayiş etdirir.

Daha mürəkkəb hallarda 4D-CT (dördölçülü kompüter tomoqrafiyası) və ya MRT kimi inkişaf etmiş görüntüləmə texnikaları ilə detallı araşdırma aparıla bilər. Məqsəd, əməliyyatdan öncə adenomu tam dəqiq şəkildə “obyektivə almaq” və onun yerini dəqiq müəyyənləşdirməkdir. Bəzən çox kiçik və ya normal olmayan yerləşimli adenomu tapmaq “xəzinə axtarışına çıxmaq” kimidir. Hər üsulla adenomanın yeri təsdiqləndikdən sonra cərrahi planlama daha asan və təhlükəsiz olur.

Paratiroid Adenomun Əlamətləri Nələrdir?

Paratiroid adenomu, xüsusən də yüngül seyr edən hallarda, bəzən tamamilə əlamətsiz qalaraq illərlə səssiz qala bilər. Rutin müayinələrdə təsadüfən aşkar edilən yüksək kalsium, əksər hallarda bu “gizli problem qaynağı”nın üzə çıxma nöqtəsini təşkil edir. Bununla belə, kalsium səviyyəsi yüksəldikcə və bədən uzun müddət bu vəziyyətə məruz qaldıqca müxtəlif əlamətlər özünü göstərməyə başlayır.

İlk ağla gələn simptomlar adətən sümük və əzələlərlə bağlıdır. Xəstə, sümüklərdə yayılmış ağrı, asan yorulma və ya əzələ zəifliyi kimi şikayətlərlə qarşılaşa bilər. Səbəbi, PTH hormonunun sümüklərdən daha çox kalsium çıxarmasıdır. Uzun müddətdə osteoporoza qədər gedə bilən bir mənzərə formalaşa bilər; bu, “qarşılaşmaq istəmədiyiniz” növ problemlərdən biridir, çünki sümüklərdəki zədənin bərpası çətin bir prosesdir.

Böyrəklər də bu vəziyyətdən əziyyət çəkir. Artıq kalsiumun sidiklə atılması, qum və daş yaranmasını sürətləndirə bilər. Böyrək daşı atakları şiddətli ağrılara, bəzən də sidik yolları infeksiyalarına səbəb ola bilər. Üstəlik xroniki yüksək kalsium böyrək funksiyasını zəiflədərək uzun müddətdə böyrək çatışmazlığına yol aça bilən risklər yarada bilər.

Mədə və bağırsaq sistemi də bu prosesdən təsirlənə bilər. Qəbizlik, iştahasızlıq, ürəkbulanma, hətta nadir hallarda pankreatit və ya xora inkişafı mümkün ola bilər. Zehni və emosional sahədə isə “unudqanlıq, diqqətsizlik, əhval-ruhiyyə enişi” kimi əlamətlər müşahidə edilə bilər. Yüksək kalsiumun sinir sistemi üzərindəki təsiri bəzi xəstələrdə depressiv əlamətləri və ya narahatlıq halını artıra bilər. Ürək ritmində pozulmalar, yüksək təzyiq kimi ürək-damar problemləri də mənzərəyə əlavə edilə bilər.

Paratiroid Adenom Müalicəsində Cərrahi Seçimlər Nələrdir?

Paratiroid adenomu müalicəsinin əsasını cərrahi üsullar təşkil edir. Çünki mövcud adenomu çıxarmadan, həddən artıq PTH istehsalını tamamilə dayandırmaq adətən mümkün olmur. Əsas prinsip, xəstəni tamamilə rahatlaşdırmaq və qandakı kalsium balansını yenidən normal səviyyəyə gətirməkdir.

Cərrahinin ənənəvi yolu, boyunda aparılan (adətən 4–5 sm civarında) bir kəsikdən girib bütün paratiroid vəziləri bir-bir araşdırmaq və anormal olanı çıxarmaqdır. Buna “ikitərəfli boyun eksplorasiyası” deyilir. Bu üsul bir neçə adenomun və ya geniş hiperplaziyanın mövcud olduğu hallarda üstündür. Çünki cərrah bütün vəziləri görmək və problemli vəzlərin sayını dəqiq şəkildə müəyyənləşdirmək imkanı qazanır.

Bu gün isə texnologiya və təcrübənin artması ilə birlikdə “Minimal İnvaziv Paratiroidektomi (MIP)” adlanan, daha kiçik kəsiklərlə aparılan hədəfə yönəlik müdaxilələr populyarlaşmışdır. Tək bir vəzdə adenom olduğu və görüntüləmə nəticəsində onun yeri dəqiq müəyyənləşdirildiyi hallarda, MIP həm estetik, həm də xəstənin rahatlığı baxımından üstünlük təşkil edir. Təxminən 2–3 sm-lik bir kəsikdən girilərək yalnız xəstə vəz çıxarılır, digərlərinə toxunulmur. Bununla sağalma müddəti qısalır, əməliyyatdan sonra ağrı azalır və adətən xəstə eyni gün evə buraxıla bilər.

Bəzi xüsusi hallarda (məsələn, çoxlu vəz xəstəliyi, genetik sindromlar və ya təkrarlanan xəstəliklər) “subtotal paratiroidektomi” (cəmi dörd vəzin 3-nün tam, birinin isə qismən çıxarılması) və ya “total paratiroidektomi” (dörd vəzin hamısının çıxarılması və bir hissəsinin qol əzələsinə yerləşdirilməsi) kimi daha irəli yanaşmalar tələb oluna bilər. Seçim, xəstənin klinik vəziyyətinə və vəzlərin yayğın tutulub-tutulmamasına görə həyata keçirilir. Hər cərrahi yanaşmanın ortaq hədəfi, artıq işləyən vəzi və ya vəzləri aradan qaldıraraq kalsium balansını bərpa etməkdir.

Minimal İnvaziv Paratiroidektomi (MIP) Nədir?

Minimal İnvaziv Paratiroidektomi, sözün əsl mənasında “dəqiq zərbə” endirən bir cərrahi metoddur. Əməliyyatdan öncə xəstə vəzin yeri tam dəqiq şəkildə müəyyən edildikdə tətbiq olunur. Bu üsul ənənəvi boyun eksplorasiyası ilə müqayisədə daha kiçik kəsik, daha az toxuma zədəsi və daha sürətli sağalma dövrü ilə diqqəti çəkir. Hətta eyni gün evə buraxılma imkanı belə var.

MIP zamanı, adətən 2–3 sm-lik bir kəsik vasitəsilə paratiroid vəz sahəsinə giriş olunur. Daha sonra xüsusi cərrahi alətlər və bəzən əməliyyat zamanı aparılan PTH ölçmələri (qan PTH nəzarəti) istifadə edilərək, “səbəbkar” vəz sanki bir xəzinə sandığındakı qiymətli daş kimi tapılıb çıxarılır. Digər vəzilərə toxunulmadan proses tamamlanır, bu da normal paratiroid vəzilərinin fəaliyyətini qoruyur. Beləliklə əməliyyatdan sonra hipokalsemiya (aşağı kalsium) riski minimuma enir.

Bunu bir bənzətmə ilə ifadə etsək, bu üsul “gizli xəzinəni tapıb çıxarmağa” bənzəyir. Xəstənin bədənində həddən artıq işləyən o tək vəz aradan götürüldükdə, orqanizm sistemləri adətən tez bir zamanda tarazlığa qayıdır. MIP estetik baxımdan da üstünlüklərə malikdir, çünki boyunda böyük bir çapıq əvəzinə xeyli kiçik bir iz qalır. Bu, xüsusilə də gözəlliyə önəm verən və ya sosial həyatında görünən izlərdən narahat olan insanlar üçün üstünlük təşkil edə bilər.

Ancaq MIP tətbiq edilə bilməsi üçün xəstədə yalnız tək bir adenom olması və həmin adenomanın radioloji olaraq dəqiq şəkildə lokallaşdırılması şərtdir. Əgər bir neçə vəzdə adenom mövcuddursa və ya şişin yeri tam müəyyən edilməyibsə, daha ənənəvi cərrahi üsullar gündəmə gəlir. Bununla belə, halların böyük əksəriyyətində tək bir vəz məsuliyyət daşıdığı üçün MIP tez-tez ilk seçim olaraq qəbul edilir.

Paratiroid Adenom Müalicəsində Əməliyyatsız Yanaşmalar Varmı?

Paratiroid adenomu müalicəsində əsas və qalıcı həll adətən cərrahi müdaxilədir. Ancaq əməliyyata uyğun olmayan və ya cərrahiyə imkan verməyəcək dərəcədə riskli xəstəlikləri olan insanlarda əməliyyatsız üsullar da tətbiq edilə bilər. Bu üsulların əsas məqsədi, adenomu tamamilə məhv etməkdən çox, qandakı kalsium balansını mümkün qədər nəzarətdə saxlamaqdır.

İlk olaraq, tibbi müalicədən bəhs etmək lazımdır. Bisfosfonatlar (məsələn, alendronat) və kalsium sovrulmasını idarə edə biləcək bəzi dərmanlar (məsələn, kalsimimetiklər) burada işə yarayır. Kalsimimetiklər, paratiroid vəzinin qandakı yüksəlmiş kalsiuma qarşı həssaslığını artırır. Beləliklə vəz, “kalsium artıq yüksəkdir, daha çox PTH ifraz etməyimə ehtiyac yoxdur” mesajını alır və hormon ifrazını qismən azaldır. Bu yolla kalsium səviyyəsi qismən azalır və ya daha stabil qalır.

Ancaq dərman müalicələri adenomu məhv etmir; yalnız “ziyanı nəzarətdə” saxlamağı bacarır. Uzunmüddətli istifadədə isə xəstənin böyrək funksiyaları, qaraciyər fermentləri və ümumi sağlamlıq vəziyyəti yaxından izlənməlidir. Üstəlik xroniki hiperkalseminin qalıcı həlli olmadığını unutmaq olmaz.

Bəzi hallarda radiofrekans ablasiya və ya etanol ablasyonu kimi minimal invaziv müdaxilələr də gündəmə gəlir. Bu texnikalarda, görüntüləmə nəzarəti altında adenoma kiçik iynələrlə girilərək şişi qismən məhv etmək hədəflənir. Yenə də bu üsullar təcrübəli mərkəzlərdə və çox diqqətlə tətbiq edilməlidir. Hansı metodun seçilməsi, xəstənin ümumi vəziyyətindən, adenomanın ölçüsündən və yerləşməsindən asılı olaraq dəyişir.

Paratiroid Adenom Müalicəsində Etanol Ablasyonu Nədir?

Etanol ablasyonu, əməliyyatdan uzaq durmaq məcburiyyətində qalan və ya əlavə cərrahi müdaxiləyə uyğun olmayan şəxslərdə, paratiroid adenomunu qismən məhv etməyə yönəlmiş bir metoddur. Əsas məntiq, şiş toxumasına “məhvedici” bir maddə kimi etanol (spirt) yeridərək vəzin funksiyasını azaltmaqdır. Ultrasəs nəzarəti altında, incə bir iynə ilə dəqiq şəkildə adenomun içinə daxil olunur və nəzarətli formada etanol verilir.

Təsiri, şiş hüceyrələrində zülal denaturasiyasına və damarların tıxanmasına səbəb olaraq hüceyrə ölümünü tetikləməyə əsaslanır. Bir növ “zərərli otları yandırmaq” kimidir. Otlar tamamilə yox olmasa belə, baskılanır və onların böyüməsi məhdudlaşır. Etanol ablasyonundan sonra qanda PTH və kalsium səviyyələri müəyyən dərəcədə aşağı düşür və ya ən azı nəzarət altına alınır. Lakin hər pasient üçün eyni dərəcədə uğurdan danışmaq çətindir. Bəzi xəstələrdə dəfələrlə ablasiya lazım gələ bilər, bəzilərində isə yan təsirlər (müvəqqəti səs dəyişikliyi, boyunda ağrı və s.) ortaya çıxa bilər.

Buna baxmayaraq, seçilmiş hallarda və təcrübəli mütəxəssislərin icrasında tətbiq edildikdə olduqca dəyərli alternativ hesab olunur. Xüsusən ağır ürək, ağciyər problemləri səbəbindən əməliyyat riski çox yüksək olan xəstələrdə və ya daha əvvəl boyun cərrahisi keçirmiş, təkrar əməliyyatı qaldıra bilməyəcək şəxslərə “xilas edici” yanaşma kimi görünə bilər. Bu prosedurun uğuru, adenomun asanlıqla çatılan ərazidə yerləşməsindən, şişin ölçüsündən və xəstənin ümumi vəziyyətindən asılıdır.

Müalicə Olunmayan Paratiroid Adenomun Riskləri Nələrdir?

Paratiroid adenomu müalicə edilmədikdə, bədəndə kalsiumun yüksək qalmasına bağlı olaraq bir sıra arzuolunmaz təsirlər yaranır. Əvvəlcə sümüklər, kalsium deposu funksiyası daşıyır. Həddən artıq PTH, sümüklərdən kalsium çıxarılmasını artırır; bu proses uzun sürdükdə sümük sıxlığı azalır, osteoporoz riski yüksəlir və kiçik bir travma belə sınığa səbəb ola bilər.

Böyrəklər isə bu “artıq kalsium” yükünü daşımağa çətinlik çəkir. Artıq kalsiumu xaric etməyə çalışarkən böyrək daşı formalaşması çoxalır, tez-tez daş salma atakları baş verə bilər. Uzunmüddətli perspektivdə böyrək funksiyaları zədələnə bilər. Xroniki böyrək xəstəliyinə qədər irəliləyən mənzərələr belə mümkündür.

Ürək və damarlarda isə yüksək kalsium, damar sərtliyini (ateroskleroz) sürətləndirə və ritm pozuntularına şərait yarada bilər. Bəzi xəstələrdə yüksək təzyiq, ürək qapaqlarında kireçlənmə (kalsifikasiya) kimi problemlər görülə bilər. Həzm sistemində də, yenə yüksək kalsiumun qıcıqlandırıcı təsiri ilə mədə xoraları, qəbizlik və ya pankreatit kimi problemlər yarana bilər.

Sinir sistemi də bu vəziyyətdən təsirlənir. Xroniki yorğunluq, unutqanlıq, diqqət toplama çətinliyi, hətta bəzi hallarda depressiya kimi hal dəyişiklikləri müşahidə edilir. Nəzarətsiz qalan hiperkalsemiya “hiperkalsemik kriz” adlanan təcili bir vəziyyətə gətirib çıxara bilər; bu vaxt şüur pozuntusu, şiddətli susuzluq, ürək ritmində ciddi problemlər və hətta koma müşahidə edilə bilər. Beləliklə paratiroid adenomu sadəcə “balaca bir kütlə” olmaqdan ziyadə, bədənin bir çox sistemini domino daşı kimi təsirləndirə bilən bir pozuntudur. Müalicəsiz qalması, zamanla artan və yığılıb daha ciddi hala gələn problemlərə yol aça bilər.

Paratiroid Adenom Cərrahisi Nə Dərəcədə Təsirlidir?

Düzgün diaqnoz və yaxşı cərrahi planlama ilə paratiroid adenomunu çıxarmaq, əksər xəstələrdə problemi qalıcı şəkildə həll edir. Statistik məlumatlara əsasən, təcrübəli mütəxəssislər tərəfindən aparılan əməliyyatlarda uğur nisbəti 95%-dən yuxarıdır. Yəni uyğun xəstədə, tək bir cərrahi müdaxilə ilə gərəksiz şəkildə həddən artıq PTH ifraz edən vəz aradan qaldırılır və bədənin kalsium balansı adətən tez bir zamanda normallaşır.

Cərrahiyyə öncəsi görüntüləmə üsullarının yüksək səviyyədə inkişafı, əməliyyat vaxtı gözlənilməz hallarla qarşılaşma ehtimalını azaldır. Adenomun yeri sestamibi sintaqrafiyası, ultrasəs və ya 4D-CT vasitəsilə aydın şəkildə tapıla bildikdə, əməliyyat da bir o qədər praktik və məqsədyönlü olur. Xüsusilə minimal invaziv üsullar sayəsində xəstələrin sağalma müddəti qısa olur, boyunda böyük çapıqlar əvəzinə kiçik və daha az nəzərə çarpan kəsilər qalır.

Təbii ki, hər əməliyyat kimi paratiroid cərrahiyyəsinin də riskləri var: Səs tellərini idarə edən sinirin (rekürrent laringeal sinir) zədələnməsi, müvəqqəti və ya qalıcı hipokalsemiya (əməliyyatdan sonra vəzilərin fəaliyyətə yenidən uyğunlaşması prosesi) və s. Ancaq bu fəsadların tezliyi, peşəkar mütəxəssislərin əlində olduqca aşağıdır. Üstəlik müalicə olunmayan paratiroid adenomunun yarada biləcəyi uzunmüddətli problemlər (böyrək çatışmazlığı, ciddi osteoporoz, ürək riskləri və s.) nəzərə alındıqda, cərrahinin qısamüddətli riskləri ümumiyyətlə daha məqbuldur.

Təkrarlanma (nüks) faizləri də xeyli aşağıdır. Bir neçə vəzin eyni anda tutulduğu və ya irsi sindromların müşayiət etdiyi hallar istisna olmaqla, tək vəz adenomu çıxarılan xəstələrdə adətən ömür boyu qalıcı sağalma əldə edilir. Əməliyyatdan sonra xəstələr tez-tez “Kalsium səviyyəm normal həddə endikdə, yorğunluğum da yoxa çıxdı!” kimi rəylər verirlər ki, bu da əməliyyatın nə qədər təsirli olduğunu göstərir.

Paratiroid Adenom Əməliyyatı Sonrası Baxım Necə Olur?

Uğurlu əməliyyatdan sonra, xəstələr adətən elə həmin gün və ya ertəsi gün evə göndərilə bilirlər. Əməliyyatın həcmi, istifadə olunan texnika və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti xəstəxanada qalma müddətini müəyyənləşdirən amillərdir. Minimal İnvaziv Paratiroidektomi (MIP) keçirmiş xəstələrdə, kəsik çox kiçik olduğu üçün yara baxımı daha asan olur. Yaraya təmiz və quru şəraitdə qulluq etmək, təyin edilmiş sarğı qaydalarına əməl etmək kifayətdir. Adətən 24–48 saat sonra xəstələrin çimməsində problem olmur.

Ən vacib məsələlərdən biri, əməliyyatdan sonra qanda kalsium səviyyəsinin qəfil düşmə ehtimalıdır. Çünki həddən artıq işləyən vəz çıxarıldıqda, bədən yeni şəraitə uyğunlaşana qədər sağlam vəzilər “istirahət rejimində” qala bilər. Bu səbəbdən bəzi xəstələrə qısa müddətli kalsium və D vitamini dəstəyi verilir. Şəxs, əllərində və ya dodaq ətrafında qarışqa gəzişməsi, əzələ spazmları kimi əlamətlər hiss edərsə dərhal kalsium dəstəyini artırması lazım ola bilər. Bu müddətdə müntəzəm qan yoxlamaları aparılır.

Əməliyyatdan sonrakı ilk həftələrdə ağır fiziki fəaliyyətlərdən uzaq durmaq məsləhətdir, ancaq yüngül gəzintilər kimi gündəlik fəaliyyətlər adətən dəstəklənir. Boyunda və kəsik yerində yüngül ağrılar və ya dartılma hissi normaldır, bu zamanla aradan qalxır. Kəsik izi də bir neçə ay ərzində xeyli solur. Əməliyyatdan sonra səsin xırıltılı olması, xüsusilə erkən mərhələdə ortaya çıxırsa çox vaxt müvəqqəti xarakter daşıyır; səs tellərini idarə edən sinirin zədələnməsi və ya ödem kimi amillərdən qaynaqlana bilər. Əksər insanlar bir neçə həftə ərzində əvvəlki səs tonuna qovuşur.

Paratiroid Adenom Müalicəsi Sonrası Yenidən Baş Vermə Ola bilərmi?

Tək vəzdə adenomu olub həmin vəz çıxarıldıqda, təkrarlanma ehtimalı olduqca azdır. Ancaq tibdə “sıfır risk” ifadəsi işlətmək mümkün deyil. Ailəvi sindromlar, çoxlu adenomu olan vəziyyətlər və ya subtotal cərrahiyə yaxın müdaxilənin aparıldığı hallar yenidən yaranma ehtimalını artıra bilər. Eləcə də bəzən nəzərdən qaçan kiçik əlavə bir adenom və ya sonradan meydana gələn yeni şiş illər sonra kalsiumun yenidən yüksəlməsinə səbəb ola bilər.

Erkən dövrdə, yəni əməliyyatdan sonrakı ilk altı ay ərzində kalsium dəyərləri yüksək çıxarsa, buna “davamlı (qalıcı) hiperparatiroidi” deyilir. Bu halda adenomun tam çıxarılmaması, başqa vəzilərin də problemli olması və ya radioloji baxımdan təyin edilə bilməyən ektopik bir vəzin mövcudluğu kimi səbəblər araşdırılır. Həqiqi nüks isə əməliyyatdan xeyli müddət sonra, normal gediş göstərmiş kalsium və PTH dəyərlərinin yenidən pozulması ilə anlaşılır.

Bu səbəbdən əməliyyatdan sonra kalsium və PTH dəyərlərini vaxtaşırı nəzarət etdirmək vacibdir. Məsələn, “Bir dəfə oğrunu tutub evdən uzaqlaşdırdınız” deyək. Ancaq qapıları heç vaxt bağlamasanız, gələcəkdə yenidən oğurluq hadisəsi yaşana bilər. Bu üzdən “qapıların bağlandığını”, yəni kalsium dəyərlərinin normal olduğunu müntəzəm analizlərlə yoxlamaq lazımdır.

Nüks baş verdikdə, adətən irəli araşdırmalarla hansı vəzin yenidən problem yaratdığı aydınlaşdırılır və lazım gələrsə ikinci cərrahi müdaxilə planlanır. Bu ikinci əməliyyatlar daha mürəkkəb ola bilər və peşəkar mərkəzlərdə aparılması daha təhlükəsizdir. Ancaq ümumi olaraq baxıldıqda, “tək vəz-tək adenom” ssenarisində uğurlu bir əməliyyatdan sonra xəstələrin böyük əksəriyyəti ömür boyu qalıcı sağalma əldə edir.

Paratiroid Adenom Uzunmüddətli Sağlamlıq Üzərində Necə Təsir Qoyur?

Vaxtında diaqnoz qoyulub aradan qaldırıldıqda, paratiroid adenomu əksər xəstədə uzunmüddətli mərhələdə böyük problemlərə səbəb olmur. Xəstə yenidən normal kalsium səviyyəsinə qovuşur və PTH balansı təmin edilir. Bu da sümük sağlamlığından böyrək funksiyalarına qədər orqanizmdə bir çox sahənin yaxşılaşmasına imkan yaradır. Məsələn, uzun müddət yüksək kalsiumla yaşayan insanda sümük sıxlığı aşağıdırsa, əməliyyatdan sonra sümükdə müəyyən dərəcədə bərpa müşahidə olunur. Eyni şəkildə tez-tez böyrək daşı salanlarda daş yaranma tezliyi azalır.

Lakin diaqnoz və müalicə gecikdikcə, bəzi zədələr geri dönməz ola bilər. Çox uzun müddətli hiperkalsemiya, bəzi hallarda ürək və damar sistemində kireçlənməni (kalsifikasiya) dərinləşdirə, xroniki böyrək xəstəliyini şiddətləndirə və ya qalıcı sümük itkilərinə səbəb ola bilər. Bu səbəbdən erkən diaqnoz və müalicə, uzunmüddətli zərərlərin minimuma endirilməsi baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Digər tərəfdən əməliyyatdan sonrakı müddətdə həyat keyfiyyətində nəzərəçarpacaq yaxşılaşma müşahidə olunur. Xəstələr, daha əvvəl mövcudluğunu belə hiss etmədikləri “davamlı yorğunluq, halsızlıq, emosional dəyişkənlik” kimi əlamətlərin ortadan qalxdığını deyə bilirlər. Bədənin “səssiz tənzimləyicisi” olan kalsium balansı öz əvvəlki halına qayıtdıqda, ümumi sağlamlıq hissi və enerji səviyyəsi yüksəlir. Şəxs yenidən gündəlik fəaliyyətlərə daha rahat qoşulur, idman və ya gəzinti zamanı özünü daha gümrah hiss edə bilər.