Zob Cərrahiyyəsi

Qalxanabənzər vəz (tiroid vəzi), boynun ön hissəsində yerləşən və müxtəlif səbəblərdən böyüməsi nəticəsində ortaya çıxan “guatr” adlı sağlamlıq problemində əsas rol oynayır. Qalxanabənzər vəz bədənin maddələr mübadiləsini tənzimləyən hormonların istehsalına cavabdehdir və bu vəzin böyüməsi həm estetik, həm də sağlamlıq baxımından mühüm nəticələrə səbəb ola bilər. Guatrın əlamətləri arasında boyunda şişlik, boğazda sıxılma hissi və nəfəsalmada çətinlik kimi problemlər yer ala bilər. Yayğın səbəblərə yod çatışmazlığı, autoimmun xəstəliklər və qalxanabənzər vəzdəki düyünlər daxildir. Bu problemin müalicəsi isə altında yatan səbəbdən asılı olaraq dəyişir və cərrahi müdaxilədən dərman müalicəsinə qədər fərqli üsulları əhatə edə bilər.

Guatr Nedir?

Guatr, qalxanabənzər vəzin böyüməsi ilə xarakterizə edilən və min illər boyu müxtəlif mədəniyyətlər tərəfindən tanınan bir sağlamlıq problemidir. Tarixi qeydlər göstərir ki, guatrın həm səbəblərinin, həm də müalicə üsullarının anlaşılmasında mühüm irəliləyişlər əldə olunub.

Qədim Çin təbabətində eramızdan əvvəl 2700-cü ilə aid mətnlər, guatrın müalicəsində dəniz yosunu və dəniz süngəri kimi yodla zəngin təbii maddələrdən istifadə edildiyini göstərir. Bənzər şəkildə, Hindistanın Ayurvedik ədəbiyyatında “galaganda” adı ilə tanınan guatrın cərrahi müdaxilələrlə müalicə edilməsinə çalışılmışdır. Antik Roma dövründə, təxminən miladın 127-ci illərində şair Juvenal, Alp dağları bölgəsində boyun şişkinliklərinin çox rast gəlindiyini vurğulayaraq orada guatrın geniş yayılmasına diqqət çəkmişdir. Həmin dövrdə tibbilim alimi Qalen də guatr müalicəsində yandırılmış dəniz yosunu kimi üsullar təklif edərək mühüm addım atmışdır.

Orta əsrlərdə İslam dünyasında aparılan tədqiqatlar, guatrın anlaşılmasında və Qreyvs xəstəliyi kimi əlaqəli vəziyyətlərin təsvirində əhəmiyyətli rol oynamışdır. XII əsrdə fars həkimi Zeynəddin əl-Cürcani, guatr ilə gözün çıxıntısı (ekzoftalmi) arasındakı əlaqəni təsvir edərək tibb tarixinə mühüm töhfə vermişdir. Ancaq cərrahi müdaxilələrin müvəffəqiyyəti məhdud qalırdı.

Renessans dövründə tibbi biliklər əhəmiyyətli dərəcədə irəlilədi. Paracelsus, guatr ilə içməli suyun tərkibindəki minerallar arasındakı əlaqəni vurğulayaraq ekoloji faktorların bu xəstəlik üzərindəki təsirinə diqqət çəkdi. 1811-ci ildə Bernard Kurtoa (Bernard Courtois) tərəfindən yodun kəşfi, guatr müalicəsində dönüş nöqtəsi oldu. 1820-ci ildə Jan-Fransua Koendet (Jean-François Coindet), yod çatışmazlığını guatrın əsas səbəbi kimi müəyyənləşdirdi və yod əlavələrini müalicə prosesinə daxil etməklə bu xəstəliyin idarə edilməsində yeni dövr açdı.

XIX və XX əsrlərdə yodlu duzun geniş istifadəsi guatrın geniş yayıldığı bir çox bölgədə görülmə tezliyinin azalmasına gətirib çıxardı. Buna baxmayaraq, yod çatışmazlığının davam etdiyi dağlıq bölgələrdə bu xəstəlik hələ də əhəmiyyətli bir ictimai sağlamlıq problemi olaraq qalmaqdadır. Guatrın tarixi tibbin inkişafı ilə paralel şəkildə mühüm dərslərdən ibarətdir.

Guatrın Səbəbləri Nələrdir?

Guatr, qalxanabənzər vəzin böyüməsi ilə xarakterizə edilən və müxtəlif səbəblər nəticəsində ortaya çıxa bilən bir vəziyyətdir. Dünyada guatrın ən yayğın səbəblərindən biri yod çatışmazlığıdır. Qalxanabənzər vəz, qalxanabənzər vəz hormonlarını istehsal etmək üçün yoda ehtiyac duyur. Kifayət qədər yod alınmadıqda, qalxanabənzər vəz hormonlarının səviyyəsi azalır və bu da qalxanabənzər vəzini stimullaşdıran hormonun (TSH) artmasına səbəb olur. TSH səviyyələrinin yüksəlməsi qalxanabənzər vəzin böyüməsinə gətirib çıxarır. Maraqlıdır ki, həddən artıq yod qəbulu da qalxanabənzər vəzin böyüməsinə səbəb ola bilər, çünki bu, qalxanabənzər vəz hormonlarının istehsalını məhdudlaşdıra bilər.

Autoimmun (avtoimmun) xəstəliklər də guatrın inkişafında mühüm rol oynayır. Haşimoto tireoiditi (Hashimoto tiroiditi) immunitet sisteminin qalxanabənzər vəz toxumasına hücum etməsi nəticəsində yaranır və adətən hipotireozla nəticələnir. Bu vəziyyət vəzin böyüməsinə səbəb ola bilər. Qreyvs (Graves) xəstəliyində isə immunitet sistemi qalxanabənzər vəzin TSH reseptorlarını stimullaşdıraraq hipertiroidizm və yayğın guatr formalaşmasına gətirib çıxarır.

Genetik faktorlar da guatr inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ailə anamnezi olan şəxslərdə guatr riski yüksəlir, xüsusilə qadınlarda genetik meyillilik daha qabarıq olur. Ətraf mühit faktorları da guatrın inkişafında başqa bir amil sayıla bilər. Bəzi qidalarda olan təbii guatrogenlər və siqaret istifadəsi qalxanabənzər vəzin funksiyalarına mənfi təsir göstərə bilər. Ayrıca, dəmir və selen kimi mikroelement çatışmazlıqları da riski artıra bilər.

Nəhayət, qalxanabənzər vəzdəki düyünlər (nodüllər) vəzin anormal böyümələrinə səbəb ola bilər. Çoxdüyünlü guatrda (multinodüler guatr) bu düyünlər hormon istehsalını müstəqil hala gətirərək hipertiroidizmə səbəb ola bilər.

Guatr Nə Dərəcədə Yayğındır?

Guatr, qalxanabənzər vəzin böyüməsi nəticəsində ortaya çıxan və bütün dünyada geniş yayılmış bir sağlamlıq problemidir. Bu vəziyyətin görülmə tezliyi yod qəbulu, yaş, cinsiyyət və coğrafi mövqe kimi amillərdən asılı olaraq dəyişir. Yod çatışmazlığı guatrın ən mühüm səbəblərindən biridir və dünya əhalisinin üçdə biri bu problemlə üzləşir. Xüsusilə yod çatışmazlığı olan bölgələrdə guatrın yayılma faizi 80%-ə qədər qalxa bilər. Bunun əksinə olaraq, yod qəbulu yetərli olan bölgələrdə guatr nisbəti xeyli aşağıdır.

Guatr qadınlarda kişilərə nisbətən daha tez-tez rast gəlinir; qadın-kişi nisbəti təxminən 4:1-dir. Bu fərqin hormon səviyyələrindəki fərqlərdən qaynaqlandığı düşünülür. Xüsusilə 45 yaşdan yuxarı qadınlar guatr baxımından yüksək risk altındadırlar. Yaş artdıqca guatrın yayılma faizi yüksəlir; aparılan tədqiqatlarda 55-75 yaş arasındakı şəxslərdə bu göstərici 74% olaraq bildirilmişdir.

Coğrafi baxımdan yanaşdıqda endemik guatr xüsusilə Afrika, Cənub-Şərqi Asiya və Qərbi Sakit okean (Pasifik) bölgələrində yayğındır. Məsələn, Efiopiyada uşaqlarda guatr faizi 40%-dən yuxarıdır. Hindistanda isə təxminən 54 milyon insan guatrla yaşayır. Bu göstəricilər yod çatışmazlığı ilə yanaşı, guatrogenik qidaların qəbulundan da təsirlənir.

Dünya miqyasında duzun yodla zənginləşdirilməsi kimi ictimai sağlamlıq tədbirləri guatrın yayılma tezliyini xeyli azaltmışdır. Ancaq bəzi bölgələrdə bu vəziyyətin qalması davamlı və təsirli tədbirlərin nə dərəcədə vacib olduğunu göstərir.

Guatr Necə Formalaşır?

Guatrın formalaşması, qalxanabənzər vəzin böyüməsinə səbəb olan müxtəlif bioloji proseslərin mürəkkəb qarşılıqlı təsirinin nəticəsidir. Qalxanabənzər vəz, maddələr mübadiləsini tənzimləyən tiroksin (T₄) və triiodtironin (T₃) hormonlarını istehsal edir. Bu hormonların sintezini hipofiz vəzindən ifraz olunan qalxanabənzər vəzi stimullaşdırıcı hormon (TSH) idarə edir. Guatrın əsas formalaşma mexanizmlərindən biri adətən yod çatışmazlığı ilə əlaqəli qalxanabənzər vəz hormon istehsalının azalmasıdır. Yod, T₄ və T₃ hormonlarının sintezi üçün əsas elementdir. Kifayət qədər yod alınmadıqda, qalxanabənzər vəz hormonlarının səviyyəsi azalır və bu vəziyyət hipofiz vəzini daha çox TSH ifraz etməyə vadar edir. TSH-nın yüksəlməsi qalxanabənzər vəz hüceyrələrinin böyümə və bölünməsini stimullaşdıraraq vəzin genişlənməsinə səbəb olur.

Qalxanabənzər vəzin follikulları, “kolloid” adlanan maddə ilə dolu strukturlar olaraq qalxanabənzər vəz hormonlarının istehsalında əsas rolu oynayır. TSH səviyyələrinin yüksəlməsi bu follikulların daha çox tiroqlobulin istehsal etməsinə və vəzin daha çox hormon istehsal etməyə çalışmasına yol açır. Ancaq yod çatışmazlığı davam etdiyi təqdirdə, bu proses yetərli hormon sintezini təmin edə bilmir və vəzin daha da böyüməsinə gətirib çıxarır. Qalxanabənzər vəz hüceyrələrinin membranında olan natrium-yod daşıyıcılarının çoxalması, hüceyrənin dövran sistemindən daha çox yod almasına imkan yaradır ki, bu da hormon istehsalını nisbətən tarazlamağa çalışır. Amma bu kompensasiya mexanizmi vəzin böyüməsini sürətləndirə bilər.

Guatrın irəliləmiş mərhələlərində nizamsız hüceyrə çoxalması və düyünlü quruluşlar (nodüllər) əmələ gələ bilər. Bu düyünlər hormon istehsalında muxtariyyət əldə edib TSH-dan asılı olmayaraq fəaliyyət göstərə bilər. Bu vəziyyət çoxdüyünlü guatr (multinodüler guatr) kimi tanınır və qalxanabənzər vəz toxumasının bəzi hissələrində artıq hormon istehsalına səbəb ola bilər. Qalxanabənzər vəzdəki bu hiperaktiv düyünlər, tirotoksikoz adlanan həddən artıq qalxanabənzər vəz hormonu vəziyyətinə gətirib çıxara bilər.

Guatrın Əlamətləri Nələrdir?

Guatr, qalxanabənzər vəz xəstəliyi olaraq müxtəlif əlamətlərlə özünü göstərir. Ən çox rast gəlinən əlamət, boynun ön hissəsində, alt qismdə meydana gələn şişlikdir. Bu şişlik vəzin ölçüsündən və quruluşundan asılı olaraq müxtəlif ola bilər; diffuz (yayğın) və ya düyünlü (nodüler) ola bilər. Fiziki olaraq gözlə görünən şişlikdən savayı, guatrın böyüklüyü və ətrafdakı strukturlara təsirinə bağlı olaraq, boğazda sıxılma hissi, udqunma çətinliyi və nəfəsalmada problem kimi mexaniki əlamətlərə səbəb ola bilər. Öskürək və səsin batıqlığı da bu mənzərəyə qoşula bilər.

Guatrın əlamətləri təkcə fiziki təsirlərlə məhdudlaşmır, həm də qalxanabənzər vəzin hormon ifraz səviyyəsilə birbaşa əlaqəlidir. Hipertiroidizm vəziyyətində, qalxanabənzər vəzin artıq hormon istehsal etməsi səbəbilə ürəkdöyünmə, titrəmə, həddən artıq tərləmə, istiliyə qarşı həssaslıq, iştah artımı və çəki itkisi kimi maddələr mübadiləsi əlamətləri meydana çıxa bilər. Əksinə, hipotireozda (qalxanabənzər vəz hormonlarının çatışmazlığında) yorğunluq, çəki artımı, soyuğa qarşı həssaslıq, qəbzlik, depressiya, saç tökülməsi və dərinin quruması kimi şikayətlər yaşana bilər.

Bəzi insanlarda qalxanabənzər vəz hormon səviyyələri normal olduğu halda, fiziki böyümə səbəbilə guatr nəzərə çarpan simptomlar göstərə bilər. Çoxdüyünlü guatrda bir neçə düyünün mövcudluğu, xüsusən hormon ifrazının muxtariyyət qazandığı hallarda hipertiroidizmə səbəb ola bilər. Buna görə guatrın əlamətləri müxtəlif ola bilər və hər fərddə fərqli mənzərə yarada bilər.

Guatr Necə Diaqnoz Edilir?

Guatrın diaqnozu, qalxanabənzər vəzin quruluşu və funksiyalarını əhatəli şəkildə qiymətləndirmək üçün bir sıra addımları özündə cəmləyir. Bu proses dəqiq diaqnoz qoyulması və uyğun müalicə planının hazırlanması baxımından son dərəcə vacibdir.

• Klinik Qiymətləndirmə:

Diaqnoz prosesi, ətraflı tibbi anamnezin toplanması ilə başlayır. Xəstənin boyun nahiyəsində şişlik, nəfəs və ya udqunma zamanı çətinlik, ürəkdöyünmə, çəki dəyişiklikləri, istiliyə və ya soyuğa qarşı həssaslıq kimi şikayətləri araşdırılır. Fiziki müayinə zamanı qalxanabənzər vəzin böyüklüyü, quruluşu və düyünlərin varlığı qiymətləndirilir. Həmçinin, ətrafdakı strukturların sıxılması və ya yer dəyişməsi kimi əlamətlər diqqətlə araşdırılır.

• Laborator Testlər:

Qalxanabənzər vəz funksiyası testləri, guatrın altında yatan hormonal tarazsızlıqları müəyyən etmək üçün istifadə edilir. Serum TSH səviyyələri, hipotireoz və ya hipertiroidizmin differensiasiyası üçün əsas göstəricidir. Sərbəst T4 və T3 səviyyələrinin ölçülməsi qalxanabənzər vəz funksiyasının ətraflı dəyərləndirilməsinə imkan yaradır. Avtoimmun xəstəliklərdən şübhə edilən hallarda anti-TPO və anti-tiroidoqlobulin kimi avtoantikor testləri aparılır.

• Görüntüləmə Üsulları:

Ultrasəs müayinəsi, qalxanabənzər vəz toxumasının ölçüsünü, düyün olub-olmamasını və toxumadakı dəyişiklikləri qiymətləndirmək üçün əsas görüntüləmə üsuludur. Düyünlərin xoşxassəli və ya bədxassəli olma ehtimalını ultrasəs yardımı ilə araşdırmaq mümkündür. Radioaktiv yod və ya texnetsium sınaqları (skenləri) qalxanabənzər vəz toxumasının funksional aktivliyini qiymətləndirərək “isti” və ya “soyuq” düyünləri ayırd edir. KT (BT) və MRT, guatrın döş qəfəsinə yayılması və ya ətraf toxumalara təzyiq göstərməsi zamanı ətraflı anatomik məlumat verir.

• İncə İynə Aspirasiya Biopsiyası (İİAB):

Qalxanabənzər vəzdəki düyünlərdən hüceyrə nümunəsi götürməyi hədəfləyən bu prosedur, bədxassəliliyi qiymətləndirmək üçün “qızıl standart” hesab olunur. Əldə edilən hüceyrə nümunələri sitoloji baxımdan araşdırılır və müalicə qərarları bu məlumatlar əsasında verilir.

• Əlavə Testlər:

Səsin batıqlığı müşahidə edilərsə, səs tellərinin vəziyyəti laringoskopiya ilə yoxlanılır. Udqunma çətinliyi hallarında isə özofaqoqrafiya və ya barilium udma testləri tətbiq edilərək qida borusuna təzyiq olub-olmadığı aydınlaşdırılır.

Guatr Necə Müalicə Edilir?

Guatrın müalicəsi, qalxanabənzər vəzin böyüməsinin əsas səbəbi, ölçüsü, simptomların şiddəti və xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyəti kimi amillərdən asılı olaraq dəyişir. Müalicə seçimlərinə müşahidə, dərman müalicəsi, minimal invaziv prosedurlar və cərrahi müdaxilə daxildir. Hər xəstə üçün ən uyğun yanaşma, ətraflı bir qiymətləndirmə nəticəsində müəyyən edilir.

Müşahidə:

Kiçik və simptomsuz guatrlar adətən müntəzəm yoxlamalarla izlənilə bilər. Bədxassəlilik riski olmayan və ya qalxanabənzər vəz funksiyası pozuntusu göstərməyən hallarda, ultrasəs müayinəsi ilə düyünlərin ölçüsü və xüsusiyyətləri dəyərləndirilir. Şikayəti olmayan və estetik narahatlığı olmayan xəstələr üçün bu yanaşma münasibdir.

Dərman Müalicəsi:

• Levotiroksin Supressiya Müalicəsi: TSH səviyyələrini basdırmaq üçün istifadə edilən bu müalicə, xüsusilə diffuz toksik olmayan guatrda təsirli ola bilər. Amma osteoporoz və ürək ritm pozuntuları kimi yan təsirlər səbəbindən ehtiyatlı qiymətləndirmə tələb edir.
• Yod Əlavəsi: Yod çatışmazlığından qaynaqlanan guatrda yodlu duz və ya oral əlavələrlə guatrın böyüməsi dayandırıla bilər. Amma həddən artıq yod qəbulu həssas insanlarda hipertiroidizmə səbəb ola bilər.

Minimal İnvaziv Prosedurlar:

• Radioaktiv Yod Müalicəsi: Çoxdüyünlü guatrların müalicəsində təsirli bir üsuldur. Qalxanabənzər vəzin həcmini kiçildir, amma hipotireoz riski mövcuddur.
• Lazer və Radiofrekans Ablasiyası: Cərrahi müdaxilə olmadan müalicə imkanı təklif edir və adətən əməliyyat istəməyən xəstələr üçün üstünlük verilir.

Cərrahi Müdaxilə:

• Total Tiroidektomi: Böyük guatr, bədxassəli şübhəsi və ya ciddi simptomlar üçün məsləhət görülür. Bu üsulla guatr tamamilə aradan qaldırılır, lakin ömür boyu qalxanabənzər vəz hormonu qəbulu tələb edir.
• Subtotal Tiroidektomi: Daha məhdud cərrahi seçimdir, lakin təkrarolma riski yüksəkdir və yenidən əməliyyat tələb oluna bilər.

Guatrın Fəsadları Nələrdir?

Guatr müalicə edilmədikdə, həm qalxanabənzər vəz funksiyalarında pozuntuya, həm də fiziki fəsadlara səbəb ola bilər. Bu fəsadlar xəstəliyin alt səbəbinə və guatrın ölçüsünə görə dəyişir.

Hipotireoz:

Qalxanabənzər vəzin kifayət qədər hormon istehsal edə bilməməsi vəziyyətidir. Hipotireoz maddələr mübadiləsini zəiflədir və yorğunluq, çəki artımı, soyuğa qarşı həssaslıq və depressiya kimi əlamətlərlə özünü göstərir. Müalicə edilməzsə uzunmüddətli ciddi sağlamlıq problemlərinə səbəb ola bilər.

Hipertiroidizm:

Həddən artıq qalxanabənzər vəz hormon istehsalı nəticəsində baş verir. Bu, ürəkdöyünmə, çəki itkisi, əsəbilik, tərləmə və titrəmə kimi əlamətlərlə müşahidə edilir. Nəzarətsiz hipertiroidizm ürək ritm pozuntuları və sümüklərdə ərimə kimi ciddi fəsadlara gətirib çıxara bilər.

Struktur Təsirlər:

Böyüyən qalxanabənzər vəz, boyundakı traxeaya və qida borusuna təzyiq göstərə bilər. Bu, nəfəs darlığı, öskürək və udqunma çətinliyi kimi problemlərə yol açır. İrəli mərhələlərdə həyat keyfiyyətini ciddi şəkildə poza bilər.

Düyünlər və Xərçəng Riski:

Guatr zəminində düyünlərin (nodüllərin) formalaşması tez-tez rast gəlinir. Düyünlərin bir qismi xoşxassəlidirsə də, bəziləri xərçəng riski daşıya bilər. Buna görə mütəmadi nəzarət və tələb olunarsa biopsiya aparılması vacibdir.

Digər Fəsadlar:

Böyük guatr ətrafdakı damar strukturlarına təzyiq göstərərək beyin qan axınını poza və nadir hallarda insult kimi ağır fəsadlara gətirib çıxara bilər. Bu cür hallar təcili müdaxilə tələb edir.

Guatr Müalicəsi Nə Zaman Edilə bilər?

Guatrın müalicə olunması zərurəti xəstənin simptomlarına, guatrın böyüklüyünə, yayılmasına və qalxanabənzər vəzin funksional vəziyyətinə bağlıdır. Müalicə qərarı verilərkən guatrın həyat keyfiyyətinə təsiri və potensial fəsad riski nəzərə alınır. Aşağıda guatr müalicəsinin əsas göstərişləri izah edilir:

• Xərçəng Şübhəsi və ya Diaqnozu:

Qalxanabənzər vəzdəki düyünlərin bədxassəli risk daşıdığı hallarda, müalicə prioritet hal alır. İncə iynə aspirasiya biopsiyası düyünlərin qiymətləndirilməsində əsas üsuldur. Biopsiya nəticəsində bədxassəlilik aşkarlandıqda və ya xərçəng şübhəsi yüksək olduqda, cərrahi müdaxilə xərçəngin yayılmasının qarşısını almaq üçün tələb olunur.

• Sıxılma Semptomları:

Böyük guatrlar nəfəs borusu, qida borusu və ya sinirlərə təzyiq göstərə bilər. Bu, nəfəs darlığı, udqunma çətinliyi və ya səs dəyişikliyi yarada bilər. Bu cür simptomlar mövcud olduqda, cərrahi müdaxilə adətən qaçılmaz olur.

• Hipertiroidizm:

Qreyvs xəstəliyi və ya toksik çoxdüyünlü guatr kimi hallar qalxanabənzər vəzdə həddən artıq hormon istehsalına səbəb ola bilər. Antitiroid dərmanlar təsirli olmadıqda və ya istifadəsi mümkün olmadıqda, radioaktiv yod müalicəsi və ya cərrahi müdaxilə nəzərdən keçirilir.

• Kosmetik Narahatlıqlar:

Bəzi xəstələrdə guatr estetik baxımdan narahatlıq yarada bilər. Bu halda müalicə, xəstənin psixoloji və sosial tələbatlarını qarşılamaq məqsədi ilə aparıla bilər.

• Substernal və ya Retrosterbal Yayılma:

Guatrın döş qəfəsinə doğru genişlənməsi ciddi tənəffüs və udqunma çətinliklərinə səbəb ola bilər. Bu hallarda cərrahi müdaxilə, struktur təzyiqi aradan qaldırmaq üçün vacibdir.

• Dərman Müalicəsinə Cavab Verməmə:

Guatr dərman müalicəsinə cavab verməyibsə, alternativ üsullar qiymətləndirilməli və cərrahi və ya radioaktiv yod müalicəsi planlaşdırılmalıdır.

• Xəstə Seçimi:

Uzunmüddətli dərman istifadəsi istəməyən və ya qəti həll yolu axtaran xəstələr cərrahi müalicəyə yönləndirilə bilər. Müalicə planlamasında xəstənin məlumatlı seçimi mühüm rol oynayır.

Guatr Müalicəsi Nə Zaman Edilə Bilməz?

Guatr müalicəsinin uyğun olub-olmaması xəstənin ümumi sağlamlıq vəziyyətindən, mövcud xəstəliklərdən və spesifik klinik faktorlardan asılıdır. Hər bir müalicə üsulunun özünəməxsus əks göstərişləri (kontrendikasiyaları) mövcuddur. Aşağıda guatrın müalicəsində ən çox tətbiq olunan antitiroid dərmanlar, radioaktiv yod (RAİ) müalicəsi və tiroidektomi ilə bağlı əks göstərişlər təqdim olunur.

Antitiroid dərmanlar hipertiroidizmi nəzarətdə saxlamaq üçün geniş istifadə olunur. Ancaq bəzi hallarda bu dərmanlardan istifadə mümkün deyil. Dərmana qarşı allergiyası olan insanlarda bu müalicədən qəti surətdə çəkinmək lazımdır, çünki ciddi allergik reaksiyalar müşahidə edilə bilər. Həmçinin, ciddi qaraciyər funksiyası pozuntusu olan xəstələrdə (xüsusilə propiltiyourasil istifadəsində) qaraciyər toksikliyi riski yüksəlir. Nadir, lakin ağır yan təsir olan agranulositoz yaranarsa, dərman müalicəsi dərhal dayandırılmalı və başqa bir seçim nəzərə alınmalıdır. Hamiləlikdə isə metimazol adətən ilk trimestrdə tətbiq edilmir; propiltiyourasil seçilsə də, diqqətli nəzarət tələb olunur.

RAİ müalicəsi hamiləlik və əmizdirmə dövrlərində qəti şəkildə tətbiq edilmir. Radioaktiv yod dölün qalxanabənzər vəz toxumasına zərər verə və anadangəlmə pozuntulara səbəb ola bilər. Əmizdirən analarda isə süd yolu ilə uşağa keçmə riski var. Aktiv Qreyvs oftalmopatiyası olan xəstələrdə RAİ müalicəsi göz problemlərini daha da ağırlaşdıra bilər. Bundan əlavə, qalxanabənzər vəz xərçəngi şübhəsi olan xəstələrdə bu müalicə üsulu uyğun deyil. Beş yaşından kiçik uşaqlarda isə toxumaların radiasiyaya qarşı həssas olması səbəbilə RAİ adətən məsləhət görülmür.

Qalxanabənzər vəz cərrahiyyəsi ciddi qanaxma pozuntuları (koaqulopatiya) olan və bu vəziyyəti nəzarət altında saxlanılmayan xəstələrdə həyata keçirilməməlidir. Ağır ürək-ağciyər (kardiyopulmoner) xəstəlikləri olan şəxslər üçün cərrahi müdaxilə yüksək risk daşıyır. Hamiləlik zamanı tiroidektomi adətən təxirə salınır, təcili vəziyyət olmadığı halda ana və körpə üçün risklər nəzərə alınır. Daha əvvəl boyun bölgəsində cərrahiyyə və ya radiasiya müalicəsi görmüş şəxslərdə anatomik dəyişikliklər əməliyyatı daha mürəkkəb və riskli hala gətirə bilər.

Guatrın Sağalma Prosesi Necədir?

Guatr cərrahiyyəsindən sonrakı sağalma prosesi, xəstənin ümumi sağlamlığından və cərrahiyyənin miqyasından asılı olaraq insandan-insana dəyişir. Əməliyyatdan sonrakı ilk günlər xəstəxanada qalmaq tələb oluna bilər. Bu müddətdə tibb heyəti mümkün fəsadları müşahidə edir və qanama, infeksiya və ya hipokalsemiya kimi hallara qarşı xəstəni qiymətləndirir. Ağrı adətən minimal olur və parasetamol (asetaminofen) kimi yüngül ağrıkəsicilərlə nəzarət altına alınır.

Yara baxımı əməliyyatdan sonra diqqət yetirilməli olan əsas məqamlardan biridir. Cərrahiyyə sahəsi adətən əriyən tikişlərlə bağlanır və yaranın üzərindəki Steri-Strips və ya cərrahi yapışqan 10-14 gün ərzində öz-özünə düşür. İlk 24 saat yaranın quru saxlanması, sonra isə yüngül sabun və su ilə təmizlənməsi məsləhətdir. Yaranın günəş işığından qorunması və SPF 45 və ya daha yüksək qoruma faktorlu günəş kreminin istifadəsi, yaranın izinin minimal səviyyəyə endirilməsinə kömək edir.

Xəstələr adətən 1-2 həftə ərzində gündəlik fəaliyyətlərinə qayıda bilirlər, lakin bu müddətdə ağır qaldırma və ya gərgin fiziki fəaliyyətlərdən uzaq durulmalıdır. Mütləq olmayan, lakin müvəqqəti olaraq müşahidə edilən səsin batıqlığı və udqunma çətinlikləri, səs tellərinə yaxınlıq səbəbindən geniş yayılmışdır, lakin çox vaxt bir neçə həftə ərzində yaxşılaşır.

Tam tiroidektomi tətbiq edilən xəstələrdə qalxanabənzər vəz hormonunun əvəzedici müalicəsi vacibdir və uyğun dozanın müəyyən edilməsi üçün əməliyyatdan 6 həftə sonra qan testləri aparılır.

Guatr Necə Qarşısı Alınır?

Guatrın qarşısını almaq, həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə strategiya tələb edən addımları özündə ehtiva edir. İlk addım, kifayət qədər yod qəbulu təmin edilməsidir. Yodlu duz istifadəsi, guatrın ən geniş yayılmış səbəblərindən biri olan yod çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün təsirli bir üsuldur. Dəniz məhsulları, dəniz yosunu, süd məhsulları və yumurta kimi qidaların nizamlı qəbul edilməsi də rasionda yod səviyyəsini artırır. Xüsusilə yod çatışmazlığının geniş yayıldığı ərazilərdə yodla zənginləşdirilmiş qidalar mühüm rol oynaya bilər.

İctimai sağlamlıq siyasəti, guatrın qarşısının alınmasında əsas əhəmiyyət kəsb edir. Duzdan başqa digər əsas qidaların da yodla zənginləşdirilməsi geniş kütləyə çatma imkanı verir. Maarifləndirmə və fərqindəlik kampaniyaları isə insanları yodlu duz istifadəsi və yodun sağlamlıq üçün əhəmiyyəti barədə məlumatlandırmağı hədəfləyir. Bu, həm fərdlərin, həm də toplumun guatr riskini azaltmaq üçün təsirli bir yanaşmadır.

Bəzi bölgələrdə qalxanabənzər vəz işini maneə törədən (goitrojen) maddələr olan qidaların istehlakı geniş yayılıb. Bu qidaların düzgün şəkildə emalı, mümkün mənfi təsirləri minimuma endirir. Həmçinin ətraf mühit amillərinə nəzarət də əhəmiyyətlidir. İçməli sudakı və torpaqdakı çirkləndiricilərin izlənməsi, yodun sorulmasını çətinləşdirəcək maddələrin təsirini azalda bilər.

Xüsusilə hamilə qadınlar və uşaqlar kimi həssas qruplar üçün yod qəbulu son dərəcə vacibdir. Hamiləlik dövründə istifadə olunan prenatal vitaminlər və məktəb əsaslı qidalanma proqramları kimi tədbirlər, bu qrupların tələbatını qarşılayaraq guatrın qarşısının alınmasına dəstək verir.

Tez-Tez Verilən Suallar

Guatr xəstələri nə yeməməlidir?

Qalxanabənzər vəz hormonlarının işləməsini azaldan qidaların qəbulu məhdudlaşdırılmalıdır. Xüsusən, brüssel kələm, brokoli, turp, şalğam, kələm və gül kələmi (karnabahar) həddən artıq qəbul edilməməli, qəbul ediləcəksə də bişirildikdən sonra yeyilməlidir. Həmçinin yeməklərdə istifadə olunan duzun yodlu olmasına diqqət yetirilməlidir.

Guatr nədən yaranır?

Guatrın ən geniş yayılmış səbəbi yod çatışmazlığıdır. Şəxs kifayət qədər yod qəbul etmədikdə, kifayət qədər də qalxanabənzər vəz hormonu ifraz edə bilməz. Bu halda, beynin qalxanabənzər vəzi durmadan işləməyə həvəsləndirməsi səbəbilə vəz böyüyür və guatr yaranır.

Guatr təhlükəli xəstəlikdirmi?

Guatr, xüsusilə də “zəhərli guatr” (zehirli guatr) birbaşa həyat keyfiyyətinə təsir edən və hər yaşda rast gəlinə bilən sağlamlıq problemidir. Metabolizmə təsir edən qalxanabənzər vəzlə birbaşa əlaqəli olduğundan, mütləq müalicə edilməlidir, əks təqdirdə ikinci dərəcəli problemlər səbəbindən ölümcül ola bilər.

Guatr üçün hansı şöbəyə getmək lazımdır?

Şəxs özündə guatr əlamətləri hiss edirsə, müraciət etməli olduğu şöbə xəstəxanaların ümumi cərrahiyyə şöbəsidir. Həkimin aparacağı müayinə nəticəsində xəstə, endokrinologiya şöbəsinə yönləndirilə bilər.

Guatra nə yaxşı təsir edir?

Guatr ilə qidalanma birbaşa əlaqəlidir. Buna görə, guatr xəstələrinin bu xəstəliyi nəzarətdə saxlamaq üçün düzgün və balanslı qidalanması vacibdir. Bu baxımdan, qalxanabənzər vəzin işləməsini dəstəkləyən şüyüd (dereotu), antibiotik effekti göstərən soğan və sarımsaq, B vitamini ilə zəngin süd və süd məhsulları, omega-3 mənbəyi olan dəniz məhsulları guatra yaxşı təsir edən qidalar sırasındadır. Həmçinin insan bol-bol maye qəbul etməli və fiziki aktivliyi əskik etməməlidir.

Guatr əməliyyatsız müalicə oluna bilərmi?

Əgər guatrda aparılan biopsilər nəticəsində düyün xoşxassəli çıxırsa və böyümürsə, şəxsdə şikayətə yol açmırsa, əməliyyata ehtiyac yoxdur, müşahidə kifayətdir. Amma düyün böyükdür və getdikcə böyüyürsə, əməliyyat vacibdir.

Guatr xərçəngə çevrilə bilərmi?

Qalxanabənzər vəzin vəzifəsi, ifraz etdiyi hormonlar vasitəsilə bədənin işləmə sürətini müəyyənləşdirməkdir. Əgər ifraz etdiyi hormonun səviyyəsi azalarsa, bədənin işləmə sürəti də azalır. Çox ifraz olunduqda isə bədənin işləmə sürəti yüksəlir. Bir çox düyün dərmanlarla nəzarət altına alınsa da, sürətlə böyüyən, kistik və ya bərk (solid) quruluşda olan düyünlərin xərçəngə çevrilmə riski var.

Guatr xəstəliyi müalicə olunmazsa nə olar?

Həyati əhəmiyyət daşıyan bu xəstəlik mütləq müalicə edilməlidir. Əgər müalicə edilməzsə, xəstələrdə ürək ritm pozuntusu, yüksək qan təzyiqi, ürəkdə böyümə və ya ürək çatışmazlığı kimi xəstəliklər yaranır. Ürək-damar sağlamlığını ciddi şəkildə təhdid edən bu vəziyyət həyati risklərə gətirib çıxara bilər.

Zəhərli guatr əlamətləri nələrdir?

Qreyvs xəstəliyi, yəni “zəhərli guatr” kimi tanınan halın ən çox rast gəlinən əlamətləri bunlardır: isti olmamasına rəğmən həddən artıq tərləmə, narahatlıq (anksiyete), rahatsızlıq, çəki itkisi, bağırsaq fəaliyyətində artım, aybaşı tsiklinin pozulması, cinsi istək itkisi, ürəkdöyünmə, taxikardiya, gözlərin xaricə doğru çıxması və əllərdə titrəmə ola bilər.

Guatr olduğumu necə başa düşərəm?

Guatr bəzi xəstələrdə əlamət göstərmədiyi halda, bəzilərində udqunma çətinliyi, öskürək, nəfəs darlığı kimi şikayətlərlə özünü büruzə verir. Eyni zamanda boyunda şişlik ən çox rast gəlinən əlamətlər sırasındadır. Çəki artımı, halsızlıq (uyuşuqluq hissi), qəbzlik, ümumi zəiflik, saç tökülməsi və yuxusuzluq da digər müşahidə edilən şikayətlərdəndir.

Mənbə:

https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/12625-goiter